یادداشت | ارتباط کلامی و نقش آن در سلامت خانواده
به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، ارتباط کلامی فاصله‌ها را از بین می‌برد و گرمای عاطفی خانواده را افزایش می‌دهد و باعث دوام و قوام خانواده می‌شود، اما در صورت فقدان آن خانواده میان‌تهی شده و مرکزیت خود را از دست می‌دهد.
کاهش ارتباطات کلامی خانواده و ارتباط کلامی نادرست می‌تواند نشان دهنده آن باشد که خانواده‌ها از یکدیگر دور شده‌اند و صمیمیت در خانواده‌ها کم رنگ شده است به گونه ای که بسیاری از طلاق‌های عاطفی که اکنون در زندگی‌ها شیوع پیدا کرده است به دلیل مهارت نداشتن در ارتباط کلامی و نبود روشی صحیح در سخن گفتن است.
می‌توان به جرأت اذعان کرد که یکی از فلسفه‌های اصلی تشکیل خانواده در دین اسلام این است که افراد با ازدواج به آرامش برسند. خانواده یکی از مهم‌ترین نهاد اجتماعی است که باید به آن توجه ویژه داشت چون خانواده سلامت اجتماع را تضمین می کند، اعضای خانواده از کنار یکدیگر بودن باید لذت ببرند که خود می‌تواند آرامش را به ارمغان آورد.
افرادی که از کنار هم بودن احساس شادی و لذت می‌کنند ارتباطات کلامی بیشتری دارند و از هم صحبتی با یکدیگر بهره می‌برند و خوشحال‌اند و روزگار را بهتر سپری می‌کنند. اگر در خانواده‌ها ارتباطات کلامی تقویت شود حس مسئولیت پذیری اعضای خانواده تقویت شده در نتیجه گذشت و فداکاری میان اعضای خانواده بیشتر خواهد شد.
کلمات تنها تصور اشیا و رفتارها هستند؛ همان گونه که ما اطلاعاتی برای ایجاد یک پیام کنار هم قرار می‌دهیم، لغات را برای ایجاد پیام‌های پیچیده تر کنار هم می‌گذاریم، کلمات به عنوان رسانه‌هایی برای تبدیل اطلاعات به پیام‌ها، بر روی خود پیام نیز اثر می‌گذارند. کنار هم قرار دادن کلمات امری اتفاقی نیست، نظام زبانی شامل یک منطق ترتیب است که وقتی دنبال شود، باعث انتقال اقتصادی و مؤثر پیام‌های بشری می‌شود.
امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام خطاب به مردم می‌فرمایند: ای مردم، همانا در انسان ده خصلت و ویژگی وجود دارد که زبانش آن‌ها را آشکار می‌سازد: زبان گواه و شاهدی است که از درونْ خبر داده و آنچه در فکر و قلب انسان می‌گذرد را نمایان می‌سازد، در اختلافات و دعواها با هنر نمایی خود بین دو طرف یا یا بیشتر داوری نموده و صلح و آشتی برقرار می‌کند، سخنگوی کشور جسم و جان است که معماها و معادلات حل شده در ذهن و فکر را بیان کرده و به نمایندگی از آن‌ها جواب می‌دهد، واسطه ای است که تمام اعضا و جوارح نیازاتشان را به وسیله آن مطرح کرده و با کمک آن، نیازاتشان بر طرف می‌شود.
زبان وصف کننده‌ای است که با توصیف خود به معرفی و شناسایی اشیاء می‌پردازد، فرماندهی است که به نیکی فرمان می‌دهد، واعظ و اندرزگویی است که از زشتی‌ها باز می‌دارد، تسلیت و تسکین دهنده‌ای است که با آرام بخشی خود موجب بر طرف شدن غم و اندوه‌ها می‌شود، ستایش گر و حاضرجوابی است که به وسیله آن کینه‌ها کنار می‌روند.
زبان با بیان حرف‌های خوب، شیرینی است که گوش‌ها از آن لذّت می‌برند. و آن حضرت بعد از بیان ده ویژگی که توسط زبان آشکار می‌شود در ادامه می‌فرمایند: ای مردم، کسی که سخنش حکمت آمیز است خاموشیش سود ندارد، همان گونه که سخن گفتن جاهلانه را سودی نیست و ای مردم، بدانید هر کس اختیار زبان خود را نداشته باشد و هر چه بر زبانش جاری شد را مطرح کند، پشیمان می‌شود. هر کس خود را به آموختن وادار ننماید نادان می‌ماند و هر کس بردباری را به خود تحمیل ننماید به آن دست نمی‌یابد. هر کس مهار نفس خود را نکشد عاقل نیست و هر کس عاقل نباشد، خوار گردد و هر کس خوار گردد مورد احترام قرار نمی‌گیرد. و هر کس تقوی پیشه نماید نجات یابد.
أَیهَا النَّاسُ إِنَّ فِی الْإِنْسَانِ عَشْرَ خِصَالٍ یظْهِرُهَا لِسَانُهُ شَاهِدٌ یخْبِرُ عَنِ الضَّمِیرِ وَ حَاکمٌ یفْصِلُ بَینَ الْخِطَابِ وَ نَاطِقٌ یرَدُّ بِهِ الْجَوَابُ وَ شَافِعٌ تُدْرَک بِهِ الْحَاجَةُ وَ وَاصِفٌ تُعْرَفُ بِهِ الْأَشْیاءُ وَ أَمِیرٌ یأْمُرُ بِالْحَسَنِ وَ وَاعِظٌ ینْهَی عَنِ الْقَبِیحِ وَ مُعَزٍّ تُسَکنُ [تَسْکنُ] بِهِ الْأَحْزَانُ وَ حَامِدٌ تَجَلَّی بِهِ الضَّغَائِنُ وَ مُونِقٌ یلْهِی الْأَسْمَاعَ أَیهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا خَیرَ فِی الصَّمْتِ عَنِ الْحُکمِ کمَا أَنَّهُ لَا خَیرَ فِی الْقَوْلِ بِالْجَهْلِ اعْلَمُوا أَیهَا النَّاسُ أَنَّهُ مَنْ لَمْ یمْلِک لِسَانَهُ ینْدَمْ وَ مَنْ لَا یتَعَلَّمْ یجْهَلْ وَ مَنْ لَا یتَحَلَّمْ لَا یحْلُمْ وَ مَنْ لَا یرْتَدِعْ لَا یعْقِلْ وَ مَنْ لَا یعْقِلْ یهُنْ وَ مَنْ یهُنْ لَا یوَقَّرْ وَ مَنْ یتَّقِ ینْجُ. تحف العقول، ص 94، کافی ج 15، ص 64.
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «ایمانِ هیچ بنده‌ای درست نشود، تا آن که دلش درست شود و دلش درست نشود، تا آن گاه که زبانش درست شود». بنابراین، هر کس از شما که می‌تواند با دستی نیالوده به خون و اموال مسلمانان و زبانی سالم از [هتک] آبرو و حیثیت ایشان، خداوند متعال را دیدار نماید، باید چنین کند. و لذا اگر می‌خواهیم خطاهایمان کم شود و قلبمان متوجه خوبی‌ها شود اولین قدمش اصلاح زبان است و باید از زبان شروع کرد.
پیامبر گرامی اسلام در این باره می‌فرمایند: چون آدمی صبح خویش را شروع کند، همه اندام‌های بدن او از زبان می‌خواهند که بس کند. یعنی می‌گویند: درباره ما از خدا بترس؛ زیرا اگر تو راست و درست شوی، ما نیز راست و درست می‌شویم و اگر تو کج شوی ما هم، کج می‌شویم. با توجه به کلام معصومین مبدأ اصلاح روابط و حل اختلافات خانواده‌ها نیز زبان و کلام است. به عبارتی می‌توان گفت آغاز تنش‌ها و سردی روابط با سخن است.
تأثیر تفکر قبل از سخن گفتن در ارتباط کلامی مناسب
یکی از اموری که رعایت آن موجب با کیفیت شدن گفتار و کاهش آسیب‌های آن می‌شود تفکر قبل از سخن گفتن است که پیامبر خدا در این باره فرمودند: راستی که زبان مؤمن در پس دل اوست؛ هرگاه بخواهد چیزی بگوید در دل به آن می‌اندیشد و سپس بر زبان می‌راندش. اما زبان منافق جلوی دل اوست؛ هرگاه قصد سخنی کند آن را به زبان می‌آورد و در دل به آن نمی‌اندیشد. و امام علی علیه السلام نیز کلام پیامبر اسلام را تکرار نموده و می‌فرمایند: زبان مؤمن، در پشت دل اوست و دل منافق، در پشت زبان او؛ زیرا مؤمن هرگاه بخواهد سخنی بگوید، ابتدا درباره آن می‌اندیشد؛ اگر خوب بود اظهارش می‌کند و اگر بد بود آن را پنهان می‌دارد. اما منافق هرچه به زبانش آید می‌گوید، بی‌آن که بداند چه سخنی به سود و چه سخنی به زیان اوست. آن بزرگوار یکی از ویژگی‌های خردمند را این می‌داند که زبانش در پس دل اوست. یعنی خردمند کسی است که قبل از سخن گفتن و حرف زدن، درباره آثار کلامش فکر کند.
همانطوری که در مسائل مادی و معنوی، حفظ سرمایهٔ اولیه خیلی مهم است در روابط اجتماعی نیز، یکی از امور بسیار مهم حفظ رابطهٔ قبلی و از دست ندادن ارتباط پیشین و برنامه برای ازدیاد و قوی نمودن رابطه فعلی است و در این زمینه زبان حرف اول را می زند که پیامبرخاتم در این زمینه می‌فرمایند: کسی که زبانش را نگه نداشته باشد، عملی به جا نیاورده است. بنابراین اگر زبان کنترل نشود روابطی که در طول چندین سال بافته شده را پنبه نموده و روابط را قطع می‌کند.
اهمیت ارتباط کلامی
تحقیقات نشان می‌دهد ۷۵ درصد عمر انسان‌ها صرف برقراری ارتباط می‌شود که ۹۰ درصد انسان‌های روی زمین از چگونگی برقراری ارتباط سالم و اثر بخش آگاهی ندارند و قادر به برقراری ارتباط سالم نیستند.. «رادمنش، مسلم؛ فضلی منیر، مهارت‌های زندگی با مردان، ص ۳۱»
همچنین ارتباط کلامی یکی از ابزارهای اولیه ای است که انسان برای تأثیر در دیگران یا محیط و کنترل و درک آن به کار می‌برد. در اغلب جوامع جدید، بسیاری از موفقیت‌ها در گرو مهارت در نوع انتخاب کلمات است. «باستانی، قادر، اصول و تکنیک‌های برقراری ارتباط مؤثر با دیگران، ص ۴۴»
بنابراین برای اینکه بتوان یک زندگی موفق برای خود و اطرافیان ایجاد کرد، لازم است چکونگی ارتباط کلامی خود و انتخاب و استخدام واژه‌ها توجه و دقت کرد.
اصول ارتباط کلامی موفق با همسر
بیان آزاد و صادقانهٔ افکار و احساسات، همراه با حمایت عاطفی از مشخصه‌های یک ازدواج سالم است. که نحوه بیان، نشانگر تفاهم یا ضدیت با یکدیگر است. «معجزهٔ گفت و گو»، ص ۱۹» که اصول زیر می‌تواند در این امر مفید واقع شود.
به زبان آوردن و بیان کردن
گاها زوجین خواسته‌ها و نیازات خود را بیان نمی‌کنند و تصورشان بر این است که همسرشان از آن‌ها آگاه است و با او چنان برخورد می‌کنند، که همسرشان با علم و آگاهی از نیازها و خواستهٔ او، به آنان بی تفاوت و بی توجهی می‌کند. بنابراین برای اینکه چنین مشکلی پیش نیاید هر آنچه در ذهن دارید، به زبان آورید و خواسته‌ها، نگرانی‌ها و آرزوهای خود را بیان کنید «معجزهٔ گفت و گو»، صص ۲۹-۱۹»
احساسات خود را بیان کردن
یکی دیگر از اصولی که رعایت آن موجب بهبودی و حفظ رابطه بین زوجین می‌شود، توجه به احساسات خود و بیان کردن آن است. لذا دراختلاف نظرها و مشکلات، به جای آنکه زبان به شکایت و انتقاد از همسر گشوده شود، اولاً باید هیجانات خود را کنترل کرد، چرا که لحنِ تند، جواب تندی را در پی دارد و ثانیاً: احساسات خود از رفتار و گفتار همسر را باید بیان کرد، نه این که از رفتار و گفتار مستقیم انتقاد یا شکایت نمود. مثلاً ناراحتی و عصبانیت خود را از کار یا هر چیز دیگر بیان کنید. «معجزهٔ گفت و گو»، صص ۴۰-۲۹»
مقایسه نکردن
ازجمله اصولی که لازم است زوجین هنگام سخن گفتن با یکدیگر رعایت کنند، مقایسه نکردن همسر خود با دیگران، و تعریف و تمجید نکردن از دیگران در برابر همسر می‌باشد، که این رفتار به رابطهٔ حسنه بین همسران آسیب می زند. همسر هر فردی انسانی منحصر به فرد و دارای ویژگی‌های منفی و مثبت است که نباید با دیگران قیاس شود. بنابراین وقتی کسی همسر خود را با دیگران مقایسه می‌کند و از خوبی‌های دیگران می‌گوید، همسرش این رفتار را بی حرمتی و نداشتن جایگاه نزد همسر قلمداد می‌کند در نتیجه منجر به کم رنگ شدن رابطه و ناراحتی می‌شود. فقط در صورت ضرورت و نیاز با گذشتهٔ خود فرد قیاس شود. «شرفی، محمد رضا، خانواده متعادل، آناتومی خانواده، ص ۶۴، به نقل از حسین زاده، علی، مهارت‌های سازگاری، ص ۳۵»
چگونگی ارسال یک پیام، مؤثر در چگونگی دریافت آن
«کلمات و حجم صدای ما یکی از ارکان اثر گذار بر نوع ارتباط است. تحقیقات نشان می‌دهد، ۳۸ درصد پیام مرتبط با تن و لحن صدا می‌باشد.». رضازاده گلی، حمید، مبانی ارتباطات انسانی و کاربرد آن در زندگی موفق، ص ۳۷»
صدای آدمی را می‌توان به یک آلت موسیقی تشبیه کرد که طبعاّ نه تنها یکنواخت نمی‌نوازد بلکه وقتی زخمه ای برچنگ دل می زند، کلمات را با لحنی خشن، ملایم، معمولی و زیر و بمی متفاوت و یا یکنواخت اداء می‌کند، که تمام این خصوصیات در برداشت شنونده از پیام نقش اساسی دارند. کارشناسان معتقدند، سی و هشت درصد از استنباط اولیه ما از هر عبارت، بستگی به نحوهٔ بیان آن دارد. در حقیقت مردم از طرز گفتار، اداء و اطوار گوینده، دربارهٔ او به قضاوت می‌نشینند و نسبت به ارتباط با او تصمیم می‌گیرند. «حسن زاده، علی اکبر، روان شناسی کلام در ادبیات گفتاری، ص ۱۰۱»
بنابراین کلماتی که بر زبان می‌آوریم، بسیار بیشتر از آنچه تصور می‌کنیم حاوی پیام هستند و نوع نگاه، وضعیت ایستادن، نحوه خم شدن سر و حالت چهره، همگی به شنونده کمک می‌کنند تا راحت تر پیام را درک نماید، و بر اساس آن تفسیر و جواب دهد، لذا اگر چه ممکن است ناخودآگاه مراقب این موارد در هنگام ارسال پیام خود باشید، اما باید توجه داشت، که شیوهٔ دریافت و استنباط یک پیام دقیقاً به شیوهٔ ابراز آن بر می‌گردد. «رضازاده گلی، حمید، مبانی ارتباطات انسانی و کاربرد آن در زندگی موفق، ص ۳۸»
حرمت شکنی نکردن
منظور از حرمت شکنی، صحبت کردن درباره افکار همسر «ذهن خوانی» و به کار بردن عبارات تحقیر آمیز، مارک و برچسب‌های ناخوشایند زدن است که هر دو به روابط آسیب می زند. «معجزهٔ گفت و گو، صص ۶۲-۴۰»
پاترسون و همکارانش معتقدند از جمله شرط‌هایی که سبب تداوم گفتگو می‌گردد، وجود احترام متقابل است، «معجزهٔ گفت و گو، صص ۸۶-۶۲»
اگر همسر یا هر فردی که با او سخن گفته می‌شود احساس کند که احترامش حفظ نمی‌شود و برای او احترامی قائل نیستند، به سرعت ایمنی لازم برای گفتگو را از دست داده و فرایند گفتگو از حرکت باز می‌ایستد. زیرا که احترام مانند هوا است. تا هنگامی که هوا برای تنفس وجود دارد، هیچ فردی متوجه وجود آن نمی‌شود، اما هنگامی که وجود ندارد همه افراد متوجه آن می‌شوند. احترام نیز مانند هوا می‌ماند. به محض آنکه افراد در طی یک گفتگو متوجه می‌شوند که مورد بی احترامی قرار گرفته‌اند به سرعت صحنهٔ گفنگو را ترک می‌کنند.« پاترسون، کری و همکاران، گفتگوهای حساس، ص ۹۳»
منطقی گوش کردن
منظور از منطقی گوش دادن این است که اولاً هدف از گوش دادن دریافت صحیح، مفید و منطقی گفته‌های همسر باشد و ثانیاً: مثل دادخواه، دادگاه، قاضی و کار آگاهان گوش داده نشود که این نوع گوش کردن‌ها دنبال قضاوت و کشف و... هستند. ثالثاً با تمام وجود گوش داده شود و با بازگو کردن و با بازخورد دادن نشان داده شود که مورد توجه هستند.«معجزهٔ گفت و گو، صص ۶۲-۴۰»
بولتون موضوع گوش کردن را در سه مهارت، یعنی مهارت‌های توجه، مهارت‌های پیگیری و مهارت‌های انعکاسی خلاصه نموده و می‌گوید: «توجه کردن که از طریق حالت درگیربودن، تماس چشمی، حرکت بدنی مناسب و اطمینان از مزاحم نبودن محیط و عوامل محیطی نشان داده می‌شود، مشخص می‌کند که شنونده، از نظر روانی در برابر گوینده حاضر است. همچنین مهارت‌های پیگیرانه؛ مثل تشویق‌های کلامی کوتاه، سؤال‌های باز و سکوت همراه با توجه، شنونده را قادر می‌سازد، که بر ارتباط با گوینده متمرکز شود.« بولتون، رابرت، روانشناسی روابط انسانی، ص ۸۲»
ایشان در ادامه مهارت‌های انعکاسی را توضیح داده و معتقد است، شنوندهٔ خوب، به شکل انعکاسی نسبت به گفته‌های گوینده پاسخ می‌دهد. او به زبان خود، احساس، محتوا و مضمون بیان شده را بازگو می‌کند و در این کار، درک و پذیرش خود را از محتوای کلام گوینده انتقال می‌دهد. « بولتون، رابرت، روانشناسی روابط انسانی، ص ۱۰۰ »/۹۱۸/ی۷۰۱/س
محرم آتش افروز